Монголчуудын зам барихдаа хэрэглэдэг гол арга нь “сунгаж татах”. Засгийн газар замын бүтээн байгуулалт хийхдээ төсвөө сунгаж татна, гүйцэтгэгч компанийхаа нөөц бололцоог сунгаж татна, олон улсын гэрээний жишгийг монголчилж компаниудаа “овгордоно”.
Чингис бонд гарсны дараа замын мэргэжилтнүүд цуглаж байгаад 8 метр өргөнтэй, 7 метр зорчих хэсэгтэй, 3 дугаар зэрэглэлийн 1 км замыг 971 сая төгрөгөөр барих юм байна гэсэн тооцоо гаргажээ. Тооцооллоо Эдийн засгийн байнгын хороо, тэр үеийн ЭЗХ-ийн яаманд хүргүүлжээ.
Гэтэл Засгийн газар 531 сая төгрөгөөр барь гэж шахсан нь компаниудын хувьд жинхэнэ шок болов. Авто замын салбараас ашиг олно гэж найдаад их хэмжээний зээлээр техник авсан компаниуд дампуурахгүйн тулд тулгасан ажлыг гүйцэтгэхээс өөр аргагүй байдалд оров. Чухам үүнээс болж замын өргөнөөс нь иддэг, зузаанаас нь завшдаг тухай маргаан гарсан юм.
Замын бүтээн байгуулалт хариуцсан төрийн байгууллагууд замыг үнэлэхдээ тухайн үеийн зах зээлийн ханшийн дундаж үнэ гэгчийг гаргаад түүндээ бүх замаа үржүүлчихдэг. Гэтэл зам нь хийц бүтээц, газар орны байдал, зах зээлийн хол ойр, материалын олдоц зэргээсээ хамаараад газар болгон харилцан адилгүй үнэтэй гардаг. Хангайд зам барих нэг өөр, говьд барих нэг өөр.
ФИДИК БА МОНГОЛЧУУД
Монголд баригдаж буй замууд нь хэний мөнгөөр барьж байгаагаас хамаараад чанарын ялгаатай байдаг.
Дэлхийн зөвлөх инженерүүдийн холбооноос ФИДИК (FIDIC – Fédération Internationale Des Ingénieurs-Conseils. Fr.) нэртэй барилгын ажил гүйцэтгэхэд ашигладаг гэрээний шалгарсан загвар бий. Энэ загвар 104 жилийн настай, жил болгон шинэчлэгддэг. Дэлхийн улс орнууд зам барихдаа энэхүү гэрээг ашигладаг. ФИДИК-ийн гэрээний үндсэн зарчим нь бүтээн байгуулалт эхлэхээс өмнө төсөв гаргадаггүй, харин тухайн ажлын гарсан зардлыг санхүүжүүлдэг. Зөвлөх байгууллага зардлыг хянадаг. Тиймээс гадаадын төслүүд дээр анх төсөвлөсөн өртөг хэмнэгдэх тохиолдол гардаг. Монгол улс 1995 оноос Азийн хөгжлийн банк, Дэлхийн банкны санхүүжилтээр Алтанбулаг- Улаанбаатар, Эрдэнэт-Булган-Мөрөнгийн чиглэлд гэх мэт хэд хэдэн зам барьсан. Эдгээр зам нь гадны хөрөнгө оруулалтаар баригдсан учир зээлдүүлэгчийн шаардлагаар ФИДИК-ийн гэрээний дагуу гүйцэтгэсэн.
Гэвч сүүлийн жилүүдэд Засгийн газар өөрийн мэдлийн мөнгөөр зам барихдаа олон улсын энэхүү гэрээг “монголчилж” өөх ч биш, булчирхай ч биш болгожээ. Өөрөөр хэлбэл мөнгө цохиж, хахууль авч болдог гэрээ болгочихсон. ФИДИК-ийн гэрээгээр төр нь зөвхөн захиалагчийн байр суурьтай байдаг бол, монголчилсон загвараар төр гүйцэтгэгч компаниудаа дарамтлагч болж хувирдаг. Энэ жил барьж дуусахгүй бол гэрээгээ цуцаллаа гэх мэт.
Түүнээс гадна Тендерийн хуулиараа хамгийн бага үнэ санал болгосон компанитай гэрээ байгуулдаг. Өөрөөр хэлбэл хамгийн чанаргүй зам барих магадлалтай компанийг сонгодог.
Харин гадны компаниуд Монголд зам барихдаа өгсөн мөнгө нь хүрэхгүй бол ажлаа хаяад гараад явчихдаг. Тухайлбал Чойрын замыг Хятад, Солонгосын компани барьж байснаа үнэ өслөө, үнээ нэмэхгүй бол болилоо гэж хэлээд хаяад явсан. Хаягдсан төслийг сэргээх гэсээр байтал бүх юмных нь үнэ өсчихсөн. Энэ мэт сунжирсаар Чойрын замыг асар их мөнгөөр 7 жил барьжээ.
Хөшигтийн хөндийн Олон улсын нисэх онгоцны буудал барих төсөл дээр энэ гажуудал бас л гарч ирлээ. Энэ нь Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны банк болон Монгол Улсын Засгийн газар хоорондын 2008 оны 5 дугаар сарын 1-ний өдөр байгуулсан Улаанбаатар хотын олон улсын нисэх онгоцны шинэ буудал барих төслийн зээлийн гэрээний дагуух бүтээн байгуулалт юм.
Энэхүү зээлийн гэрээний хүрээнд хийгдэх бүхий л худалдан авах ажиллагаа нь Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны банкны худалдан авах ажиллагааны зааварчилгааны дагуу хийгдэх ёстой төдийгүй барилга угсралтын ажил гүйцэтгэх гэрээг олон улсын ФИДИК гэрээний дагуу гүйцэтгэхээр зааварчилсан тул тус олон улсын гэрээний дагуу барилга угсралтын ажлыг хийж гүйцэтгэн өнөөдөр улсын комисс ажиллуулж байна.
Улсын комисс ажиллахаас өмнө ИНЕГ-аас томилон ажиллуулсан техникийн комиссоос барилга угсралтын ажлын гүйцэтгэлд техникийн болон чанарын үзлэг хийж нийт 1164 доголдол илрүүлсэн. Үүнээс 244 доголдлыг гүйцэтгэгч байгууллага арилгасан бөгөөд үлдэгдэл зөрчлүүд нь Иргэний нисэх болон Монголын талаас санхүүжилт нь одоогоор шийдэгдээгүй, гэрээнд нэмэлтээр орсон ажил, мөн зээлийн гэрээнд тусгагдаагүй ажлууд тай холбоотой, тэр дор нь арилгах боломжгүй зөрчлүүд юм.
Түүнчлэн олон улсын ФИДИК гэрээнд барилга байгууламжыг хүлээн авах гол шалгуур нь тухайн барилга байгууламжийг зориулалтын дагуу ашиглах, ажил үйлчилгээг явуулж болохуйц гүйцэтгэгдсэн, ажил үйлчилгээг явуулахад саад болохооргүй бага хэмжээний доголдлууд байж болно гэж заагдсан тул зөрчил доголдлыг гүйцэтгэгч гэрээнийхээ дагуу нэг жилийн дотор багтаан арилгах үүрэгтэй юм байна.
Энэхүү төсөл нь ФИДИК гэрээний дагуу гүйцэтгэгдэж байгаа ажлууд тул зарим тал дээр Монголын хууль тогтоомж, журмуудаас өөр байдлаар тусгагдсан заалтууд байгааг Улсын комисст ажиллаж байгаа эрхмүүд судалж, гэрээний дагуу дүгнэлт шаардлагаа тавихгүй бол Японы талд Олон улсын арбитрын шүүхээр дахин ялагдаж улсынхаа нэр хүндийг унагах эрсдэл байна.
НИРГЭСЭН ХОЙНО НЬ ХАШГИРАХУЙ
Монголын дийлэнх замуудад томоохон эвдрэл үүссэн ч эргээд хэвийн байдалд оруулах хэмжээнд засч чадахгүй байгаа гэсэн тооцоог мэргэжилтнүүд хийжээ. Замын хучилтын гадаргууд нэлэнхийдээ барзайлт үүсч улмаар хучилт нимгэрч даацгүй болж байна. 2020 он гэхэд бүх аймаг нийслэлтэй хатуу хучилттай замаар холбогдоно гэж Зам тээврийн сайд Д.Ганбат хэлсэн. Гэтэл 2013 оноос өмнө барьсан ихэнх замыг дахин бүрэн шинэчлэх шаардлага зайлшгүй гарч байна. Одоогийн байдлаар бид замын засвар арчлалтын тодорхой менежментгүй, шаардлагатай засвар, арчлалтын ажлын 30%-ийг гүйцэтгэж үлдсэн 60%-ийг гаргуунд нь хаядаг учраас өнөөгийн замууд ийм төрхтэй болов. Харамч хүн арав дахин их төлдөг гэгчээр анхнаасаа нарийлж барьсан, эсвэл засахаас залхуурсан замууд маань үр дүнгүй бүтээн байгуулалт, мөнгө залгих мангас болон хувирч байна. 2015 оны төсөвт 50 гаруй тэрбум төгрөгийг замын засвар арчилгаанд зарцуулах санал орсон наймхан тэрбум төгрөг баталжээ.
Уул шугамандаа зам нь баригдсаныхаа маргаашнаас эхлээд байнга хариуцах эзэнтэй байх ёстой. Өчүүхэн нүх гарсан ч тэр даруйд нь бөглөдөг номтой. Засварыг өдөр тутмын, дунд, их засвар гэж ангилдаг. 7-8 жил болоод асфальтан хучилт нимгэрээд эхэлдэг. Энэ үед нь дунд засвар хийж нимгэн өнгөлөх ёстой. Барууны орнуудад 3 жил болоод нэг өнгөлдөг. Өнгөлөөд байхаар эцэстээ эвдрэхийн аргагүй зузаан болдог.
Харин манайд замыг тэс өөр байдлаар арчилдаг. Нэг жижиг нүх гарвал тэр нь байгаад л байна. Хэдэн арван сарын турш борооны ус хөндийлсөөр байгаад ангал жалга шиг болно. Чухам тэр үед нь том экскаватор ачиж очоод сүрийг үзүүлнэ. Уг нь эхнээс нь хулганы чинээ нүхэнд атга асфальт хийчихсэн бол ийм зардал чирэгдэл болохгүй.
Монголчуудын зам барихдаа хэрэглэдэг гол арга нь “сунгаж татах”. Засгийн газар замын бүтээн байгуулалт хийхдээ төсвөө сунгаж татна, гүйцэтгэгч компанийхаа нөөц бололцоог сунгаж татна, олон улсын гэрээний жишгийг монголчилж компаниудаа “овгордоно”.
Чингис бонд гарсны дараа замын мэргэжилтнүүд цуглаж байгаад 8 метр өргөнтэй, 7 метр зорчих хэсэгтэй, 3 дугаар зэрэглэлийн 1 км замыг 971 сая төгрөгөөр барих юм байна гэсэн тооцоо гаргажээ. Тооцооллоо Эдийн засгийн байнгын хороо, тэр үеийн ЭЗХ-ийн яаманд хүргүүлжээ.
Гэтэл Засгийн газар 531 сая төгрөгөөр барь гэж шахсан нь компаниудын хувьд жинхэнэ шок болов. Авто замын салбараас ашиг олно гэж найдаад их хэмжээний зээлээр техник авсан компаниуд дампуурахгүйн тулд тулгасан ажлыг гүйцэтгэхээс өөр аргагүй байдалд оров. Чухам үүнээс болж замын өргөнөөс нь иддэг, зузаанаас нь завшдаг тухай маргаан гарсан юм.
Замын бүтээн байгуулалт хариуцсан төрийн байгууллагууд замыг үнэлэхдээ тухайн үеийн зах зээлийн ханшийн дундаж үнэ гэгчийг гаргаад түүндээ бүх замаа үржүүлчихдэг. Гэтэл зам нь хийц бүтээц, газар орны байдал, зах зээлийн хол ойр, материалын олдоц зэргээсээ хамаараад газар болгон харилцан адилгүй үнэтэй гардаг. Хангайд зам барих нэг өөр, говьд барих нэг өөр.
ФИДИК БА МОНГОЛЧУУД
Монголд баригдаж буй замууд нь хэний мөнгөөр барьж байгаагаас хамаараад чанарын ялгаатай байдаг.
Дэлхийн зөвлөх инженерүүдийн холбооноос ФИДИК (FIDIC – Fédération Internationale Des Ingénieurs-Conseils. Fr.) нэртэй барилгын ажил гүйцэтгэхэд ашигладаг гэрээний шалгарсан загвар бий. Энэ загвар 104 жилийн настай, жил болгон шинэчлэгддэг. Дэлхийн улс орнууд зам барихдаа энэхүү гэрээг ашигладаг. ФИДИК-ийн гэрээний үндсэн зарчим нь бүтээн байгуулалт эхлэхээс өмнө төсөв гаргадаггүй, харин тухайн ажлын гарсан зардлыг санхүүжүүлдэг. Зөвлөх байгууллага зардлыг хянадаг. Тиймээс гадаадын төслүүд дээр анх төсөвлөсөн өртөг хэмнэгдэх тохиолдол гардаг. Монгол улс 1995 оноос Азийн хөгжлийн банк, Дэлхийн банкны санхүүжилтээр Алтанбулаг- Улаанбаатар, Эрдэнэт-Булган-Мөрөнгийн чиглэлд гэх мэт хэд хэдэн зам барьсан. Эдгээр зам нь гадны хөрөнгө оруулалтаар баригдсан учир зээлдүүлэгчийн шаардлагаар ФИДИК-ийн гэрээний дагуу гүйцэтгэсэн.
Гэвч сүүлийн жилүүдэд Засгийн газар өөрийн мэдлийн мөнгөөр зам барихдаа олон улсын энэхүү гэрээг “монголчилж” өөх ч биш, булчирхай ч биш болгожээ. Өөрөөр хэлбэл мөнгө цохиж, хахууль авч болдог гэрээ болгочихсон. ФИДИК-ийн гэрээгээр төр нь зөвхөн захиалагчийн байр суурьтай байдаг бол, монголчилсон загвараар төр гүйцэтгэгч компаниудаа дарамтлагч болж хувирдаг. Энэ жил барьж дуусахгүй бол гэрээгээ цуцаллаа гэх мэт.
Түүнээс гадна Тендерийн хуулиараа хамгийн бага үнэ санал болгосон компанитай гэрээ байгуулдаг. Өөрөөр хэлбэл хамгийн чанаргүй зам барих магадлалтай компанийг сонгодог.
Харин гадны компаниуд Монголд зам барихдаа өгсөн мөнгө нь хүрэхгүй бол ажлаа хаяад гараад явчихдаг. Тухайлбал Чойрын замыг Хятад, Солонгосын компани барьж байснаа үнэ өслөө, үнээ нэмэхгүй бол болилоо гэж хэлээд хаяад явсан. Хаягдсан төслийг сэргээх гэсээр байтал бүх юмных нь үнэ өсчихсөн. Энэ мэт сунжирсаар Чойрын замыг асар их мөнгөөр 7 жил барьжээ.
Хөшигтийн хөндийн Олон улсын нисэх онгоцны буудал барих төсөл дээр энэ гажуудал бас л гарч ирлээ. Энэ нь Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны банк болон Монгол Улсын Засгийн газар хоорондын 2008 оны 5 дугаар сарын 1-ний өдөр байгуулсан Улаанбаатар хотын олон улсын нисэх онгоцны шинэ буудал барих төслийн зээлийн гэрээний дагуух бүтээн байгуулалт юм.
Энэхүү зээлийн гэрээний хүрээнд хийгдэх бүхий л худалдан авах ажиллагаа нь Японы Олон улсын хамтын ажиллагааны банкны худалдан авах ажиллагааны зааварчилгааны дагуу хийгдэх ёстой төдийгүй барилга угсралтын ажил гүйцэтгэх гэрээг олон улсын ФИДИК гэрээний дагуу гүйцэтгэхээр зааварчилсан тул тус олон улсын гэрээний дагуу барилга угсралтын ажлыг хийж гүйцэтгэн өнөөдөр улсын комисс ажиллуулж байна.
Улсын комисс ажиллахаас өмнө ИНЕГ-аас томилон ажиллуулсан техникийн комиссоос барилга угсралтын ажлын гүйцэтгэлд техникийн болон чанарын үзлэг хийж нийт 1164 доголдол илрүүлсэн. Үүнээс 244 доголдлыг гүйцэтгэгч байгууллага арилгасан бөгөөд үлдэгдэл зөрчлүүд нь Иргэний нисэх болон Монголын талаас санхүүжилт нь одоогоор шийдэгдээгүй, гэрээнд нэмэлтээр орсон ажил, мөн зээлийн гэрээнд тусгагдаагүй ажлууд тай холбоотой, тэр дор нь арилгах боломжгүй зөрчлүүд юм.
Түүнчлэн олон улсын ФИДИК гэрээнд барилга байгууламжыг хүлээн авах гол шалгуур нь тухайн барилга байгууламжийг зориулалтын дагуу ашиглах, ажил үйлчилгээг явуулж болохуйц гүйцэтгэгдсэн, ажил үйлчилгээг явуулахад саад болохооргүй бага хэмжээний доголдлууд байж болно гэж заагдсан тул зөрчил доголдлыг гүйцэтгэгч гэрээнийхээ дагуу нэг жилийн дотор багтаан арилгах үүрэгтэй юм байна.
Энэхүү төсөл нь ФИДИК гэрээний дагуу гүйцэтгэгдэж байгаа ажлууд тул зарим тал дээр Монголын хууль тогтоомж, журмуудаас өөр байдлаар тусгагдсан заалтууд байгааг Улсын комисст ажиллаж байгаа эрхмүүд судалж, гэрээний дагуу дүгнэлт шаардлагаа тавихгүй бол Японы талд Олон улсын арбитрын шүүхээр дахин ялагдаж улсынхаа нэр хүндийг унагах эрсдэл байна.
НИРГЭСЭН ХОЙНО НЬ ХАШГИРАХУЙ
Монголын дийлэнх замуудад томоохон эвдрэл үүссэн ч эргээд хэвийн байдалд оруулах хэмжээнд засч чадахгүй байгаа гэсэн тооцоог мэргэжилтнүүд хийжээ. Замын хучилтын гадаргууд нэлэнхийдээ барзайлт үүсч улмаар хучилт нимгэрч даацгүй болж байна. 2020 он гэхэд бүх аймаг нийслэлтэй хатуу хучилттай замаар холбогдоно гэж Зам тээврийн сайд Д.Ганбат хэлсэн. Гэтэл 2013 оноос өмнө барьсан ихэнх замыг дахин бүрэн шинэчлэх шаардлага зайлшгүй гарч байна. Одоогийн байдлаар бид замын засвар арчлалтын тодорхой менежментгүй, шаардлагатай засвар, арчлалтын ажлын 30%-ийг гүйцэтгэж үлдсэн 60%-ийг гаргуунд нь хаядаг учраас өнөөгийн замууд ийм төрхтэй болов. Харамч хүн арав дахин их төлдөг гэгчээр анхнаасаа нарийлж барьсан, эсвэл засахаас залхуурсан замууд маань үр дүнгүй бүтээн байгуулалт, мөнгө залгих мангас болон хувирч байна. 2015 оны төсөвт 50 гаруй тэрбум төгрөгийг замын засвар арчилгаанд зарцуулах санал орсон наймхан тэрбум төгрөг баталжээ.
Уул шугамандаа зам нь баригдсаныхаа маргаашнаас эхлээд байнга хариуцах эзэнтэй байх ёстой. Өчүүхэн нүх гарсан ч тэр даруйд нь бөглөдөг номтой. Засварыг өдөр тутмын, дунд, их засвар гэж ангилдаг. 7-8 жил болоод асфальтан хучилт нимгэрээд эхэлдэг. Энэ үед нь дунд засвар хийж нимгэн өнгөлөх ёстой. Барууны орнуудад 3 жил болоод нэг өнгөлдөг. Өнгөлөөд байхаар эцэстээ эвдрэхийн аргагүй зузаан болдог.
Харин манайд замыг тэс өөр байдлаар арчилдаг. Нэг жижиг нүх гарвал тэр нь байгаад л байна. Хэдэн арван сарын турш борооны ус хөндийлсөөр байгаад ангал жалга шиг болно. Чухам тэр үед нь том экскаватор ачиж очоод сүрийг үзүүлнэ. Уг нь эхнээс нь хулганы чинээ нүхэнд атга асфальт хийчихсэн бол ийм зардал чирэгдэл болохгүй.