Оны босгон дээр Ардын багш хэмээх эрхэм цолоор энгэрээ мялаасан С.Дулам багшийг “Хоймор”-тоо урилаа.
-Ардын багш цол хүртэж буйгаа хэзээ дуулсан бэ. Энэ баярт мэдээг хэрхэн хүлээж авав?
-Өнгөрсөн хавар МУИС-ийн 75 жилийн ойгоор нэр дэвшүүлснийг нь сонсож байсан л даа. Энэ нь их олон үе шат дамжиж, тэнхим, харьяа сургууль, МУИС, дүүрэг, нийслэл, яам гэж явдаг юм уу даа. Би ч бараг мартчихаад байтал шагнал гардуулахаас хоёр хоногийн өмнө сургуулийн захиргаанаас утасдаж, “Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас “С.Дулам багштай холбогдож чадахгүй байна. Яаж холбоо барих вэ” гээд байна” гэсэн. Би утасны дугаараа сольсон болохоор холбогдож чадахгүй байж л дээ.
Ингэж сураг дуулаад ямар хувцас өмсөхөө бодлоо. “Монгол дээлээ л өмсөнө” гэж бодоод хэдэн дээлээ гаргаж, өмсөж үзлээ. Бүгд хуучирчихаж. Миний хань дээл сайхан оёдог, уран хүн. Хэчнээн уран, хурдан ч гэсэн хоёр хоногийн дотор шинийг хийж арай амжихгүй гэнэ. Ингээд дээлний эрэлд мордлоо. Нэг газар очтол азаар яг миний хүссэн өнгийн дээл, малгайтайгаа хосоороо байж байна. Өмсөөд үзтэл яг таарсан. Ингээд дээлээ бэлдчихээр би гэдэг хүн бэлэн болчихож байгаа юм.
-Танай нутгийн Ц.Шийрэв дасгалжуулагч тантай хамт гавьяат болсон. Нутгийнхан тань магнай хагартлаа баярлаж байгаа байх даа?
-Тэгсэн. Дуудсан цагт нь яваад очтол нэг нутгийн, нэг голын, айл саахалт нутаглаж явсан Цэдэн-Иш гуайн маань хүү зогсож байсан. Бид хоёр тэрүүхэн тэндээ баярлаж, бэлгэшээн, бие биедээ баяр хүргэж, хамт зургаа татуулаад авсан шүү.
Би Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын Бүлээн гэдэг газар, Зүүн харалдаа хондонд төрсөн юм гэнэ билээ. Хэдэн жилийн өмнө ахтайгаа, хүүтэйгээ хамт төрсөн бууцандаа очиж, унасан газартаа тэмдэг тавьсан. Хүүхдүүд мэдэж байг. Ах минь миний яг хаана унасныг мэдэх учраас зааж өгсөн.
Ах “Чамайг төрж байхад би гэрийн хатавчаар сэм харж амжсан. Чи бөөрөнхий цэнхэр юм унаж харагдсан, биенд чинь хонины хөх хоргол наалдсан байсан” гэж хэлдэг юм. 1950 он шүү дээ.
-Аав нь юм уу, айл, саахалтын эмээ эх бариад авчихдаг байсан гэдэг шүү дээ?
-Би айлын өргөмөл хүүхэд шүү дээ. Нэг хүүгийнх нь хоёр хүүхэдтэй, гурав дахь нь төрөх гэж байхад, нөгөө хүүгийнх нь хүүхэдтэй болохгүй байсан тул өвөө маань “Танайх дүүдээ хүүгээ өг, чи ахынхаа хүүхдийг ав” гэж хөвгүүддээ хэлсэн гэдэг.
Ээж төрөх болж, үүрээр өвдөхөд өвөө өсгөсөн аав, ээжийн маань гэрийн өрхийг нь татаж “Хүүгээ боож авах цаг чинь боллоо. Орж эх барьж ав” гэж сэрээсэн гэдэг юм. Ингээд өсгөсөн ээж минь намайг эх барьж авсан юм билээ.
-Өргөж авсан ээж, аав хоёр тань таныг амандаа хийвэл хайлчихна гэж, алган дээрээ тавибал бөмбөрчихнө гэж хайрлаж, энхрийлж өсгөсөн тухай та дурссан байсан?
-Чухам тэгж л өсгөсөн. Би эрх, дураараа, ааштай, зөрүүд гэж туйлгүй. Ямар сайндаа манай нутгийнхан “Сэндэнжавын хүү хүн болохгүй” гэцгээж байх вэ дээ. Ээж, аав хоёр минь намайг баргийн юманд хөдөлгөхгүй. Би гэж эрхэлсэн хүн л байна. Манайх нэгдлийн олон малтай, ганц гэр голдуу нутаглана.
Хань болох хүүхэд байхгүй учраас ганцаараа яриад л тоглоод байна. Элдэв хэлбэр дүрстэй чулуу цуглуулж, түүгээрээ айл гэр болж тоглоно. Гурван шуудай дүүрэн чулуу түүчихээд, нүүхдээ түүнийгээ авч явна гэж зөрүүдлэн ээж, аавынхаа аргыг барсан удаатай. Өөртөө бол ховор сонин дүрстэй чулуу цуглуулчихсан гэж бодоод хаяхгүй гэхгүй юү. Машин, трактор ховор, тэмээгээр л нүүнэ.
Таван тэмээндээ гэрээ багтааж ядаж байхад гурван шуудай чулуу авч явна гэж аашлах ямар олигтой байх вэ дээ. Аав, ээж минь намайг аргадаж байж талыг нь хаяж, талыг нь аваад нүүж билээ.
Оны босгон дээр Ардын багш хэмээх эрхэм цолоор энгэрээ мялаасан С.Дулам багшийг “Хоймор”-тоо урилаа.
-Ардын багш цол хүртэж буйгаа хэзээ дуулсан бэ. Энэ баярт мэдээг хэрхэн хүлээж авав?
-Өнгөрсөн хавар МУИС-ийн 75 жилийн ойгоор нэр дэвшүүлснийг нь сонсож байсан л даа. Энэ нь их олон үе шат дамжиж, тэнхим, харьяа сургууль, МУИС, дүүрэг, нийслэл, яам гэж явдаг юм уу даа. Би ч бараг мартчихаад байтал шагнал гардуулахаас хоёр хоногийн өмнө сургуулийн захиргаанаас утасдаж, “Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас “С.Дулам багштай холбогдож чадахгүй байна. Яаж холбоо барих вэ” гээд байна” гэсэн. Би утасны дугаараа сольсон болохоор холбогдож чадахгүй байж л дээ.
Ингэж сураг дуулаад ямар хувцас өмсөхөө бодлоо. “Монгол дээлээ л өмсөнө” гэж бодоод хэдэн дээлээ гаргаж, өмсөж үзлээ. Бүгд хуучирчихаж. Миний хань дээл сайхан оёдог, уран хүн. Хэчнээн уран, хурдан ч гэсэн хоёр хоногийн дотор шинийг хийж арай амжихгүй гэнэ. Ингээд дээлний эрэлд мордлоо. Нэг газар очтол азаар яг миний хүссэн өнгийн дээл, малгайтайгаа хосоороо байж байна. Өмсөөд үзтэл яг таарсан. Ингээд дээлээ бэлдчихээр би гэдэг хүн бэлэн болчихож байгаа юм.
-Танай нутгийн Ц.Шийрэв дасгалжуулагч тантай хамт гавьяат болсон. Нутгийнхан тань магнай хагартлаа баярлаж байгаа байх даа?
-Тэгсэн. Дуудсан цагт нь яваад очтол нэг нутгийн, нэг голын, айл саахалт нутаглаж явсан Цэдэн-Иш гуайн маань хүү зогсож байсан. Бид хоёр тэрүүхэн тэндээ баярлаж, бэлгэшээн, бие биедээ баяр хүргэж, хамт зургаа татуулаад авсан шүү.
Би Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын Бүлээн гэдэг газар, Зүүн харалдаа хондонд төрсөн юм гэнэ билээ. Хэдэн жилийн өмнө ахтайгаа, хүүтэйгээ хамт төрсөн бууцандаа очиж, унасан газартаа тэмдэг тавьсан. Хүүхдүүд мэдэж байг. Ах минь миний яг хаана унасныг мэдэх учраас зааж өгсөн.
Ах “Чамайг төрж байхад би гэрийн хатавчаар сэм харж амжсан. Чи бөөрөнхий цэнхэр юм унаж харагдсан, биенд чинь хонины хөх хоргол наалдсан байсан” гэж хэлдэг юм. 1950 он шүү дээ.
-Аав нь юм уу, айл, саахалтын эмээ эх бариад авчихдаг байсан гэдэг шүү дээ?
-Би айлын өргөмөл хүүхэд шүү дээ. Нэг хүүгийнх нь хоёр хүүхэдтэй, гурав дахь нь төрөх гэж байхад, нөгөө хүүгийнх нь хүүхэдтэй болохгүй байсан тул өвөө маань “Танайх дүүдээ хүүгээ өг, чи ахынхаа хүүхдийг ав” гэж хөвгүүддээ хэлсэн гэдэг.
Ээж төрөх болж, үүрээр өвдөхөд өвөө өсгөсөн аав, ээжийн маань гэрийн өрхийг нь татаж “Хүүгээ боож авах цаг чинь боллоо. Орж эх барьж ав” гэж сэрээсэн гэдэг юм. Ингээд өсгөсөн ээж минь намайг эх барьж авсан юм билээ.
-Өргөж авсан ээж, аав хоёр тань таныг амандаа хийвэл хайлчихна гэж, алган дээрээ тавибал бөмбөрчихнө гэж хайрлаж, энхрийлж өсгөсөн тухай та дурссан байсан?
-Чухам тэгж л өсгөсөн. Би эрх, дураараа, ааштай, зөрүүд гэж туйлгүй. Ямар сайндаа манай нутгийнхан “Сэндэнжавын хүү хүн болохгүй” гэцгээж байх вэ дээ. Ээж, аав хоёр минь намайг баргийн юманд хөдөлгөхгүй. Би гэж эрхэлсэн хүн л байна. Манайх нэгдлийн олон малтай, ганц гэр голдуу нутаглана.
Хань болох хүүхэд байхгүй учраас ганцаараа яриад л тоглоод байна. Элдэв хэлбэр дүрстэй чулуу цуглуулж, түүгээрээ айл гэр болж тоглоно. Гурван шуудай дүүрэн чулуу түүчихээд, нүүхдээ түүнийгээ авч явна гэж зөрүүдлэн ээж, аавынхаа аргыг барсан удаатай. Өөртөө бол ховор сонин дүрстэй чулуу цуглуулчихсан гэж бодоод хаяхгүй гэхгүй юү. Машин, трактор ховор, тэмээгээр л нүүнэ.
Таван тэмээндээ гэрээ багтааж ядаж байхад гурван шуудай чулуу авч явна гэж аашлах ямар олигтой байх вэ дээ. Аав, ээж минь намайг аргадаж байж талыг нь хаяж, талыг нь аваад нүүж билээ.