Д.Цолмон
Ажилласан байдал:
2003 оноос өнөөг хүртэл Орхон аймгийн Газрын харилцаа, барилга, хот байгуулалтын газарт ажиллаж байна.
Боловсрол:
2003 онд Монгол Улсын Их Сургуулийн Газрын менежерийн анги
2004 онд Төрийн захиргаа, удирдлагын хөгжлийн төвийн Төрийн удирдлагын анги
2013 онд Монгол Улсын Их Сургуулийн магистр
Монгол Улсын Их Сургуулийн докторант
Д.Цолмон
Ажилласан байдал:
2003 оноос өнөөг хүртэл Орхон аймгийн Газрын харилцаа, барилга, хот байгуулалтын газарт ажиллаж байна.
Боловсрол:
2003 онд Монгол Улсын Их Сургуулийн Газрын менежерийн анги
2004 онд Төрийн захиргаа, удирдлагын хөгжлийн төвийн Төрийн удирдлагын анги
2013 онд Монгол Улсын Их Сургуулийн магистр
Монгол Улсын Их Сургуулийн докторант
ЯРИЛЦЛАГЫГ БҮРЭН ЭХЭЭР НЬ СОНСОХ
ЯРИЛЦЛАГЫГ БҮРЭН ЭХЭЭР НЬ СОНСОХ
15 жилийн турш ярьсан боловч иргэдийн ердөө 20 хувь нь газраа өмчилжээ
15 жилийн турш ярьсан боловч иргэдийн ердөө 20 хувь нь газраа өмчилжээ
Газар өмчлөлийг 10 жилээр сунгасныг хэр зөв алхам гэж бодож байна?
Монгол Улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай хууль 2002 онд батлагдаж, 2003 оноос хойш 15 жил улсын хэмжээнд тасралтгүй энэ үйл ажиллагааг зохион байгуулсан боловч нийт хүн амын 18 хувь нь л гэр бүлийн хэрэгцээнд газраа өмчилж авчээ. 2017 оны байдлаар 570 мянган иргэнд, 57767 га газар өмчлүүлжээ. Энэ нь нийт газар нутгийн 0,01 хувьтай тэнцэнэ. Тэгэхээр 15 жилийн хугацаанд тасралтгүйгээр улсын хэмжээнд зохион байгуулаад байхад ийм бага хувьтай байгаа нь энэ хугацааг сунгах зайлшгүй байсан гэдгийг илтгэх нэг үзүүлэлт.
Орхон аймгийн газар өмчлөл ямар хэмжээнд явагдсан бэ?
Орхон аймгийн хувьд нэг онцлогтой. Хамгийн бага газар нутагтай. Нэг дор хамгийн их хүн суурьшсан. Хүн амын нягтралаараа нийслэлийн өмнө ордог буюу нэг га газарт ногдох хүн амын тоо нь 3,14. Хэрэгцээ нь байгаа боловч нийлүүлэлт байхгүйн тод жишээ. Орхон аймаг 18 мянга гаруй иргэнд гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар газрыг нь үнэгүй өмчлүүлчихсэн. Үүнийг хүн амынхаа тоонд хуваагаад үзвэл 20 орчим хувь нь өмчилсөн гэсэн үг. Хүн амынхаа ийм бага хувьд нь газар өмчлүүлсэн гэх боловч Орхон аймаг боломжтой бүх газраа өмчлүүлээд дууссан. Эндээс хууль том газар нутагтай цөөн хүн амтай аймаг эсвэл олон хүн амтай, бага газар нутагтай аймагт үйл ажиллагаа болон хуулийн хэрэгжилтийн хувьд ийм зөрүүтэй болчихож байгаа юм.
Хүн бүхэн газраа үнэгүй өмчлөх эрхтэй. Гэтэл яагаад ийм цөөхөн хувь нь газар өмчилсөн юм бол. Асуудал нь юундаа байна?
Нэлээд хэдэн зүйлийг багц болгож ярих хэрэгтэй. Газар өмчлөлийн хууль хэрэгжихэд гарч байгаа хүндрэлүүдийн нэг нь манай Орхон аймгийн жишээ. Иргэд нь газар өмчилж авахыг хүсч байгаа боловч олгох газар нь дууссан. Нөөцийн хүрэлцээгүйгээс зарим аймагт хуулийн хэрэгжилт бага байна. Мөн, иргэн талаасаа аваад үзвэл эдийн засгийн асуудал үүсдэг. Жишээ нь манай Орхон аймагт нэг иргэнд үнэ төлбөрүй өмчлүүлэх газрын хэмжээ нь 800м/кв. Үүнийг суурь үнээр нь бодоод үзвэл 6,4 сая төгрөгний үнэтэй газрыг иргэнд төрөөс үнэ төлбөргүйгээр олгоно. Гэтэл иргэн 6,4 сая төгрөгний үнэтэй газрыг өөрийн болгож авахын тулд нэлээд хэмжээний зардал, цаг хугацаа шаардана. Нэгдүгээрт, та газраа авахын тулд заавал тэмдэгжүүлсэн байх ёстой буюу хашаагаа барьсан байх ёстой гэдэг. Гэтэл нөгөө хүнд Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхээ эдлэхийн тулд заавал тэнд нүүж очиж амьдрах, хашаа барьж суух боломж гарахгүй байж болно.
Газар өмчлөлийг 10 жилээр сунгасныг хэр зөв алхам гэж бодож байна?
Монгол Улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай хууль 2002 онд батлагдаж, 2003 оноос хойш 15 жил улсын хэмжээнд тасралтгүй энэ үйл ажиллагааг зохион байгуулсан боловч нийт хүн амын 18 хувь нь л гэр бүлийн хэрэгцээнд газраа өмчилж авчээ. 2017 оны байдлаар 570 мянган иргэнд, 57767 га газар өмчлүүлжээ. Энэ нь нийт газар нутгийн 0,01 хувьтай тэнцэнэ. Тэгэхээр 15 жилийн хугацаанд тасралтгүйгээр улсын хэмжээнд зохион байгуулаад байхад ийм бага хувьтай байгаа нь энэ хугацааг сунгах зайлшгүй байсан гэдгийг илтгэх нэг үзүүлэлт.
Орхон аймгийн газар өмчлөл ямар хэмжээнд явагдсан бэ?
Орхон аймгийн хувьд нэг онцлогтой. Хамгийн бага газар нутагтай. Нэг дор хамгийн их хүн суурьшсан. Хүн амын нягтралаараа нийслэлийн өмнө ордог буюу нэг га газарт ногдох хүн амын тоо нь 3,14. Хэрэгцээ нь байгаа боловч нийлүүлэлт байхгүйн тод жишээ. Орхон аймаг 18 мянга гаруй иргэнд гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар газрыг нь үнэгүй өмчлүүлчихсэн. Үүнийг хүн амынхаа тоонд хуваагаад үзвэл 20 орчим хувь нь өмчилсөн гэсэн үг. Хүн амынхаа ийм бага хувьд нь газар өмчлүүлсэн гэх боловч Орхон аймаг боломжтой бүх газраа өмчлүүлээд дууссан. Эндээс хууль том газар нутагтай цөөн хүн амтай аймаг эсвэл олон хүн амтай, бага газар нутагтай аймагт үйл ажиллагаа болон хуулийн хэрэгжилтийн хувьд ийм зөрүүтэй болчихож байгаа юм.
Хүн бүхэн газраа үнэгүй өмчлөх эрхтэй. Гэтэл яагаад ийм цөөхөн хувь нь газар өмчилсөн юм бол. Асуудал нь юундаа байна?
Нэлээд хэдэн зүйлийг багц болгож ярих хэрэгтэй. Газар өмчлөлийн хууль хэрэгжихэд гарч байгаа хүндрэлүүдийн нэг нь манай Орхон аймгийн жишээ. Иргэд нь газар өмчилж авахыг хүсч байгаа боловч олгох газар нь дууссан. Нөөцийн хүрэлцээгүйгээс зарим аймагт хуулийн хэрэгжилт бага байна. Мөн, иргэн талаасаа аваад үзвэл эдийн засгийн асуудал үүсдэг. Жишээ нь манай Орхон аймагт нэг иргэнд үнэ төлбөрүй өмчлүүлэх газрын хэмжээ нь 800м/кв. Үүнийг суурь үнээр нь бодоод үзвэл 6,4 сая төгрөгний үнэтэй газрыг иргэнд төрөөс үнэ төлбөргүйгээр олгоно. Гэтэл иргэн 6,4 сая төгрөгний үнэтэй газрыг өөрийн болгож авахын тулд нэлээд хэмжээний зардал, цаг хугацаа шаардана. Нэгдүгээрт, та газраа авахын тулд заавал тэмдэгжүүлсэн байх ёстой буюу хашаагаа барьсан байх ёстой гэдэг. Гэтэл нөгөө хүнд Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхээ эдлэхийн тулд заавал тэнд нүүж очиж амьдрах, хашаа барьж суух боломж гарахгүй байж болно.
Үнэгүй газар өгч байхад тэнд нэг хашаа хатгачихад асуудал байх уу?
Тэр 6,4 сая төгрөгний газрыг авахын тулд тэр хүн дор хаяж 4-5 сая төгрөгний банз авна. Хүн хөлсөлж хашаагаа бариулна. Үнэгүй юм гээд нэгэнт авчихсан ч өөрөө хашаандаа амьдрах боломжгүй бол хашаагаа мануулахын тулд хүн суулгах хэрэг гарна. Уг нь төрөөс 6,4 сая төгрөгний газар үнэгүй олгож байгаа нь үнэн боловч тэр газрыг авахын тулд түүнээс давсан зардал гаргах шаардлагатай болоод байгаа юм. Наад зах нь хашаагаа эргэж тойрох хэрэг гарна, хашааных нь банзыг хүн хулгайлчих вий гэж санаа зовно. Энэ бол хамгийн эхний хүндрэл. Хоёрдугаарт, иргэн хүн газраа дархан эрхтэйгээр өмчилж авч чадахгүй байна. Иргэдийн боловсрол, мэдээлэл хүлээн авахтай холбоотой. Манай улсын эрхзүйн орчны хувьд өмчлөөд авчихсан газрыг төр буцааж авах тав, зургаан шалтгаан байна. Дайчлан авч, нөхөн олговор олгож, худалдан авч, улсын тусгай хэрэгцээнд зориулж авах гэх мэт. Үүнийг мэдээлэл, мэдлэгтэй хүмүүс “энэ хуулийн заалтуудад хүрэх хүртэл л миний газар юм байна. Эдгээр нөхцлүүдэд туллаа гэхэд төрийн өмнө би хүчин мөхөстөх юм байна. Тиймээс миний байнгын өмч биш юм байна” гэдэг дүн шинжилгээнд хүрчихээд, түүний төлөө цаг заваа зориулахыг хүсэхгүй байна. Нийтлэгээр нь аваад үзвэл иргэд газрыг аваад байгаа боловч ашиглаж байгаа нь маш цөөхөн. Яагаад гэвэл, иргэн өмчилж авсан газраа захиран зарцуулах эрхээ нээлгэхийн тулд Улсын бүртгэлд бүртгүүлж гэрчилгээгээ авах ёстой. Гэтэл газраа өмчилж авсан нийт иргэдийн ердөө 50 хувь нь л өмчлөх захирамжийг Улсын бүртгэлд бүртгүүлж, баталгаажуулсан байдаг. Тэгэхээр дээр хэлсэн 500 гаруй мянган иргэний 270 гаруй мянга нь л газраа ашиглаж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулж байна. Энэ нь иргэдэд газар авах хэрэгцээ, түүнийгээ эдийн засгийн эргэлтэд оруулах шаардлага маш бага байна гэсэн үг.
Буцаан авах хуулийн заалтууд дээр тодруулга байна. Иргэд хүссэн үнээ хэлж, төртэй тохиролцоонд ордог гэж ойлгоод байгаа шүү дээ?
Зах зээлийнхээ жамаар явбал таны ярьж байгаагаар тухайн үеийн ханшаар харилцан тохиролцож авдаг. Одоо ч ингэж байгаа. Гэхдээ үнийн дүнг хоёр янзаар боддог. Нэгдгүгээрт, төрөөс гаргаж өгсөн тухайн газрын суурь үнэ байна. Одоогоор бол нэг м/кв нь 8000 төгрөгөөр үнэлэгдэж байгаа. Энэ суурь үнийг газрын хэмжээнд нь үржүүлээд, түүнээс нь итгэлцүүр бодоод гаргаж байгаа нэг тооцоо. Нөгөө нь, иргэн хүн өөрийн өмчийн газартай. Түүнийгээ банканд барьцаанд тавих гээд очтол банк төрөөс гаргасан үнэлгээний 40-50 хувьд л барьцаа гаргаж өгдөг. Хэрвээ 6 сая төгрөгний газартай бол 2-3 сая төгрөгөөр л өгч байна гэсэн үг. Гэтэл иргэн төртэй харьцах болохоороо өөрийн хүссэн үнээ хэлээд сууж байдаг. Өөрөөр хэлбэл, иргэн банктай харьцахдаа тийм бага үнэлгээг хүлээн зөвшөөрдөг байтлаа төртэй харьцахаараа банктай ярьсан үнийн дүнг 100 дахин нэмчих тохиолдол ч бий.
Асуудал нь иргэнд байгаа гэж бодохгүй байна. Төрийн үнэлгээ өөрөө буруу явагдаад байгаа юм биш үү. Үүнийг журмаар ч юм уу зохицуулах арга байхгүй юу?
Шалтгаан нь үнэлгээг 1997 онд батлагдсанаар нь одоо хүртэл мөрдөөд байгаа юм. Гэвч үнэлгээг шинэчлэх асуудлыг харьяа яаман дээр боловсруулж байгаа. Шинэ журам, үнэлгээний тариф гарсны дараа амьдрал дээр гарч байгаа асуудлууд зохицуулагдах байх гэж бодож байна.
Үнэгүй газар өгч байхад тэнд нэг хашаа хатгачихад асуудал байх уу?
Тэр 6,4 сая төгрөгний газрыг авахын тулд тэр хүн дор хаяж 4-5 сая төгрөгний банз авна. Хүн хөлсөлж хашаагаа бариулна. Үнэгүй юм гээд нэгэнт авчихсан ч өөрөө хашаандаа амьдрах боломжгүй бол хашаагаа мануулахын тулд хүн суулгах хэрэг гарна. Уг нь төрөөс 6,4 сая төгрөгний газар үнэгүй олгож байгаа нь үнэн боловч тэр газрыг авахын тулд түүнээс давсан зардал гаргах шаардлагатай болоод байгаа юм. Наад зах нь хашаагаа эргэж тойрох хэрэг гарна, хашааных нь банзыг хүн хулгайлчих вий гэж санаа зовно. Энэ бол хамгийн эхний хүндрэл. Хоёрдугаарт, иргэн хүн газраа дархан эрхтэйгээр өмчилж авч чадахгүй байна. Иргэдийн боловсрол, мэдээлэл хүлээн авахтай холбоотой. Манай улсын эрхзүйн орчны хувьд өмчлөөд авчихсан газрыг төр буцааж авах тав, зургаан шалтгаан байна. Дайчлан авч, нөхөн олговор олгож, худалдан авч, улсын тусгай хэрэгцээнд зориулж авах гэх мэт. Үүнийг мэдээлэл, мэдлэгтэй хүмүүс “энэ хуулийн заалтуудад хүрэх хүртэл л миний газар юм байна. Эдгээр нөхцлүүдэд туллаа гэхэд төрийн өмнө би хүчин мөхөстөх юм байна. Тиймээс миний байнгын өмч биш юм байна” гэдэг дүн шинжилгээнд хүрчихээд, түүний төлөө цаг заваа зориулахыг хүсэхгүй байна. Нийтлэгээр нь аваад үзвэл иргэд газрыг аваад байгаа боловч ашиглаж байгаа нь маш цөөхөн. Яагаад гэвэл, иргэн өмчилж авсан газраа захиран зарцуулах эрхээ нээлгэхийн тулд Улсын бүртгэлд бүртгүүлж гэрчилгээгээ авах ёстой. Гэтэл газраа өмчилж авсан нийт иргэдийн ердөө 50 хувь нь л өмчлөх захирамжийг Улсын бүртгэлд бүртгүүлж, баталгаажуулсан байдаг. Тэгэхээр дээр хэлсэн 500 гаруй мянган иргэний 270 гаруй мянга нь л газраа ашиглаж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулж байна. Энэ нь иргэдэд газар авах хэрэгцээ, түүнийгээ эдийн засгийн эргэлтэд оруулах шаардлага маш бага байна гэсэн үг.
Буцаан авах хуулийн заалтууд дээр тодруулга байна. Иргэд хүссэн үнээ хэлж, төртэй тохиролцоонд ордог гэж ойлгоод байгаа шүү дээ?
Зах зээлийнхээ жамаар явбал таны ярьж байгаагаар тухайн үеийн ханшаар харилцан тохиролцож авдаг. Одоо ч ингэж байгаа. Гэхдээ үнийн дүнг хоёр янзаар боддог. Нэгдгүгээрт, төрөөс гаргаж өгсөн тухайн газрын суурь үнэ байна. Одоогоор бол нэг м/кв нь 8000 төгрөгөөр үнэлэгдэж байгаа. Энэ суурь үнийг газрын хэмжээнд нь үржүүлээд, түүнээс нь итгэлцүүр бодоод гаргаж байгаа нэг тооцоо. Нөгөө нь, иргэн хүн өөрийн өмчийн газартай. Түүнийгээ банканд барьцаанд тавих гээд очтол банк төрөөс гаргасан үнэлгээний 40-50 хувьд л барьцаа гаргаж өгдөг. Хэрвээ 6 сая төгрөгний газартай бол 2-3 сая төгрөгөөр л өгч байна гэсэн үг. Гэтэл иргэн төртэй харьцах болохоороо өөрийн хүссэн үнээ хэлээд сууж байдаг. Өөрөөр хэлбэл, иргэн банктай харьцахдаа тийм бага үнэлгээг хүлээн зөвшөөрдөг байтлаа төртэй харьцахаараа банктай ярьсан үнийн дүнг 100 дахин нэмчих тохиолдол ч бий.
Асуудал нь иргэнд байгаа гэж бодохгүй байна. Төрийн үнэлгээ өөрөө буруу явагдаад байгаа юм биш үү. Үүнийг журмаар ч юм уу зохицуулах арга байхгүй юу?
Шалтгаан нь үнэлгээг 1997 онд батлагдсанаар нь одоо хүртэл мөрдөөд байгаа юм. Гэвч үнэлгээг шинэчлэх асуудлыг харьяа яаман дээр боловсруулж байгаа. Шинэ журам, үнэлгээний тариф гарсны дараа амьдрал дээр гарч байгаа асуудлууд зохицуулагдах байх гэж бодож байна.
ЯРИЛЦЛАГЫГ БҮРЭН ЭХЭЭР НЬ ҮЗЭХ
ЯРИЛЦЛАГЫГ БҮРЭН ЭХЭЭР НЬ ҮЗЭХ
Хашаалах шаардлага тавих шалтгаан нь юу юм бэ?
Эрх зүй талаасаа тэмдэгжүүлэх гэдэг. Иргэдийг хүндрэлгүй байлгахад зориулаад Газар зохион байгуулалт, геодези зураг зүйн газраас эргэлтийн цэг тэмдэгтийн зааврыг баталчихсан. Тэр нь тухайн газрын дөрвөн цэгт төмөр цэг зоогоод түүгээр нь тооцож, солбилцлыг нь оруулдаг. Гэтэл амьдрал дээр иргэд хуулийн нэг л заалтыг мэдээд байдаг. Тэр нь "Хоёр жил юм барихгүй бол хураана" гэдгийг иргэн бүр мэдээд байдаг. Яг энэ бодлоороо “энд хоёр жил юу ч хийгээгүй юм чинь” гээд дураараа нүүж очоод суурьшчихдаг. Нөгөө талд эрхээ баталгаажуулчихсан учир газраа эргэж тойроогүй байж болно. Хууль зөрчсөн үйлдлүүд энэ мэтээр газар аваад байгаа учир төрийн байгууллагаас нэг талаасаа иргэний эрхийг хамгаалах, нөгөө талаараа байгууллагын үйл ажиллагааг цэгцтэй байлгах үүднээс хашаа барих, тэмдэгжүүлэх шаардлагуудыг тавьж байгаа хэрэг.
Хашаа бариад суучихсан иргэн хууль зөрчөөд байгаа юм уу, хашаагаа эргэж тойроогүй иргэн хууль зөрчөөд байгаа юм уу?
Тухайн газрын асуудал хариуцсан газрын алба таныг хашаа барьсан, бариагүйг тогтоочихно. Ингэхдээ хашаа барьснаар уу, батлагдсан цэг тэмдэгтээр баталгаажуулсан уу гэдгээр нь мэдээллийн санд оруулчихаж байгаа. Гэхдээ өмчилж байгаа хүнд хоёр жил гэдэг хугацаа хамаагүй. Эзэмшиж байгаа хүнд хамаатай.
Зарим тохиолдолд газрыг давхардуулан олгодог. Яагаад ингэдэг юм бол?
Улсын хэмжээнд газрын асуудал эрхэлсэн төрийн байгууллагуудад нэгдсэн нэг программ хангамжийг 2014 оноос туршилтын журмаар эхлүүлээд, өнгөрсөн оноос мөрдөөд эхэлсэн. Энэ программ улсын хэмжээнд нэгдсэн нэг сервэрээс нэг ижил форматаар мэдээлэл боловсруулж гаргадаг. Газрын албаны мэргэжилтэн иргэнд газар зааж өгсөн бол, программд орчихож байгаа гэсэн үг. Тиймээс техникийн үүднээс газар давхардан олгогдох боломжгүй болж байна. Цаашдаа энэ зөрчил байхгүй болно.
Хашаалах нь иргэдэд эдийн засгийн, цаг хугацааны зардлыг бий болгодог гэлээ. Тэгвэл энэ асуудлыг хуулийн шинэчлэлд тусгасан уу?
Сая бол хуулийн хугацааг л сунгасан болохоос бусад үзэл баримтлалд ямар ч өөрчлөлт ороогүй. Өмчлөлийн хуулийн хугацааг сунгахад зөв үү гэхэд иргэд зөв гэсэн. Гэхдээ би хувь хүнийхээ зүгээс энэ хугацааг 10 жилээр сунгах бус бүр хугацаагүй болгох ёстой гэж боддог. Хуулийн талаас нь аваад үзвэл Үндсэн хуулиар Монгол Улсын иргэнд үнэгүй газар өмчилж болно гэдэг хуулийн заалтаар Монгол Улсын одоо төрсөн болон ирээдүйд төрөх иргэнд ч хамаатай гэсэн үг. Гэтэл газар өмчлөлийнхөө хуулиар 2017 оноос хойш 10 жилийн дотор төрсөн иргэдэд л хамаатай, түүнээс цааш төрөгсдөд хамаагүй гэсэнтэй адил. Тэгэхээр нэг бол Үндсэн хуулиа “Монгол Улсын иргэн үнэгүй өмчлөх эрхгүй, худалдаж авах эрхтэй” гэж өөрчлөх хэрэгтэй. Хэрвээ энэ хуулиа өөрчлөхгүй юм бол Газар өмчлөлийн тухай хуулиа өөрчлөх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, өмчлөлийн хуулийг хэрэгжүүлэх арга хэрэгсэл, зарчим нь буруу байгаа учир хуулийн хэрэгжилтийн хувь бага байна гэж хараад байгаа юм. Одоо хууль энэ хэвээр цааш үргэлжлэх юм бол зарим хүндрэл үүсэх магадлалтай.
Хашаалах шаардлага тавих шалтгаан нь юу юм бэ?
Эрх зүй талаасаа тэмдэгжүүлэх гэдэг. Иргэдийг хүндрэлгүй байлгахад зориулаад Газар зохион байгуулалт, геодези зураг зүйн газраас эргэлтийн цэг тэмдэгтийн зааврыг баталчихсан. Тэр нь тухайн газрын дөрвөн цэгт төмөр цэг зоогоод түүгээр нь тооцож, солбилцлыг нь оруулдаг. Гэтэл амьдрал дээр иргэд хуулийн нэг л заалтыг мэдээд байдаг. Тэр нь "Хоёр жил юм барихгүй бол хураана" гэдгийг иргэн бүр мэдээд байдаг. Яг энэ бодлоороо “энд хоёр жил юу ч хийгээгүй юм чинь” гээд дураараа нүүж очоод суурьшчихдаг. Нөгөө талд эрхээ баталгаажуулчихсан учир газраа эргэж тойроогүй байж болно. Хууль зөрчсөн үйлдлүүд энэ мэтээр газар аваад байгаа учир төрийн байгууллагаас нэг талаасаа иргэний эрхийг хамгаалах, нөгөө талаараа байгууллагын үйл ажиллагааг цэгцтэй байлгах үүднээс хашаа барих, тэмдэгжүүлэх шаардлагуудыг тавьж байгаа хэрэг.
Хашаа бариад суучихсан иргэн хууль зөрчөөд байгаа юм уу, хашаагаа эргэж тойроогүй иргэн хууль зөрчөөд байгаа юм уу?
Тухайн газрын асуудал хариуцсан газрын алба таныг хашаа барьсан, бариагүйг тогтоочихно. Ингэхдээ хашаа барьснаар уу, батлагдсан цэг тэмдэгтээр баталгаажуулсан уу гэдгээр нь мэдээллийн санд оруулчихаж байгаа. Гэхдээ өмчилж байгаа хүнд хоёр жил гэдэг хугацаа хамаагүй. Эзэмшиж байгаа хүнд хамаатай.
Зарим тохиолдолд газрыг давхардуулан олгодог. Яагаад ингэдэг юм бол?
Улсын хэмжээнд газрын асуудал эрхэлсэн төрийн байгууллагуудад нэгдсэн нэг программ хангамжийг 2014 оноос туршилтын журмаар эхлүүлээд, өнгөрсөн оноос мөрдөөд эхэлсэн. Энэ программ улсын хэмжээнд нэгдсэн нэг сервэрээс нэг ижил форматаар мэдээлэл боловсруулж гаргадаг. Газрын албаны мэргэжилтэн иргэнд газар зааж өгсөн бол, программд орчихож байгаа гэсэн үг. Тиймээс техникийн үүднээс газар давхардан олгогдох боломжгүй болж байна. Цаашдаа энэ зөрчил байхгүй болно.
Хашаалах нь иргэдэд эдийн засгийн, цаг хугацааны зардлыг бий болгодог гэлээ. Тэгвэл энэ асуудлыг хуулийн шинэчлэлд тусгасан уу?
Сая бол хуулийн хугацааг л сунгасан болохоос бусад үзэл баримтлалд ямар ч өөрчлөлт ороогүй. Өмчлөлийн хуулийн хугацааг сунгахад зөв үү гэхэд иргэд зөв гэсэн. Гэхдээ би хувь хүнийхээ зүгээс энэ хугацааг 10 жилээр сунгах бус бүр хугацаагүй болгох ёстой гэж боддог. Хуулийн талаас нь аваад үзвэл Үндсэн хуулиар Монгол Улсын иргэнд үнэгүй газар өмчилж болно гэдэг хуулийн заалтаар Монгол Улсын одоо төрсөн болон ирээдүйд төрөх иргэнд ч хамаатай гэсэн үг. Гэтэл газар өмчлөлийнхөө хуулиар 2017 оноос хойш 10 жилийн дотор төрсөн иргэдэд л хамаатай, түүнээс цааш төрөгсдөд хамаагүй гэсэнтэй адил. Тэгэхээр нэг бол Үндсэн хуулиа “Монгол Улсын иргэн үнэгүй өмчлөх эрхгүй, худалдаж авах эрхтэй” гэж өөрчлөх хэрэгтэй. Хэрвээ энэ хуулиа өөрчлөхгүй юм бол Газар өмчлөлийн тухай хуулиа өөрчлөх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, өмчлөлийн хуулийг хэрэгжүүлэх арга хэрэгсэл, зарчим нь буруу байгаа учир хуулийн хэрэгжилтийн хувь бага байна гэж хараад байгаа юм. Одоо хууль энэ хэвээр цааш үргэлжлэх юм бол зарим хүндрэл үүсэх магадлалтай.
Нэг айлын хашаанд 35-40 ургаа мод орсон гэж үзвэл 577 мянган иргэний хашаанд хэд орсон бол?
Нэг айлын хашаанд 35-40 ургаа мод орсон гэж үзвэл 577 мянган иргэний хашаанд хэд орсон бол?
Жишээ нь?
Хашаа барих ёстой гэдэг шаардлага нь байгаль экологийн хувьд сөрөг нөлөө үзүүлнэ. Нэг айлын хашааг барихад 32-ын банз гэдэг хоёр метрийн урттай банз 5-6 м.куб шаардлагатай. Гэтэл энэ хэмжээний банзыг хийхийн тулд 30-35 ширхэг 15 жилээс дээш наслалттай модыг хөрөөдөж байгаа. Дээр нь нэг айлын хашааны банзыг тогтоохын тулд шон барьдаг. Нэг хашааг тогтоохын тулд 25-30 ширхэг шон хэрэглэдэг. Дундаж настай модноос хоёр ширхэг хашааны шон гардаг гэсэн. Ингээд тооцвол дахиад л 15-16 ширхэг ургаа мод хэрэгтэй болох нь. Зөвхөн нэг айлын хашааг барихын тулд 40-45 ургаа модыг хөрөөдөж авна. Айлын хашаа баригдах бүрт багадаа 30 ширхэг ургаа мод хэрэгтэй болжээ гэвэл 15 жилийн хугацаанд газраа өмчилж авсан 577 мянган иргэний газарт хэчнээн ширхэг ургаа мод хэрэглэсэн байна вэ гээд бодоод үз дээ.
Ахуйн талаас нь ярья. Өнөөдөр нийт баригдсан хашаануудын хэдэн хувьд нь айл амьдарч байгаа вэ гээд бодвол лав 100 хувь биш. Дээр хэлсэнчлэн, хуулийнхаа эрхийг эдэлж байгаа боловч тухайн газартаа очоод амьдраад байдаггүй. Ингэхээр арав, хорин айлын хашаан дунд нэг манаач айл суурьшуулах тохиолдол цөөнгүй. Эзэнгүй суурьшлын бүсүүд бий болж байна. Гэтэл энд хулгай дээрэм, гэмт хэрэг гарах том шалтаг болдог. Түүнчлэн, нэгэнтээ иргэнд газар өмчлүүлсэн бол усан хангамж, цахилгаан эрчим хүчээр хангах ёстой.
Төрийн үүрэг?
Тийм. 20 айлтай гудамны хамгийн хойд талд нь нэг айл байлаа гэхэд 19 хоосон хашааг дамжуулаад хамгийн арын айлд цахилгаан хүргэдэг. Гэтэл хэрэглээ маш бага. Энэ нь үргүй хөрөнгө оруулалт, шугамын алдагдал, шугамнаас хулгайгаар цахилгаан хэрэглэх асуудал бий болгодог. Уг нь энэ олон хэрэгтэй, хэрэггүй хөрөнгө оруулалтыг шийдчихвэл төв хэсэгтээ илүү хэрэгтэй зүйлд хөрөнгө оруулах төсвийн асуудал яригдаж байгаа юм. Энэ бол өдөр тутамд, ахуйд таарч байгаа асуудал. Дээр нь, агаарын бохирдолд нэмэр болно. Хашаа байгаа газар айл байна, айл байгаа тохиолдолд өвлийн улиралд гал түлж л таарна. Утааг багасгана гэж яриад байгаа хэрнээ иргэдэд газар өмчлөлийн хуулийн хэрэгжилт бага байна, газар өг гээд байдаг. Хэдийгээр Улаанбаатар хотоос өөр сууринд газар авч болох боловч иргэдийн сонирхол нь аль болох төв суурин газартаа ойр байхыг хүсдэг. Манай улсын томоохон суурингуудад нэг онцлог байдаг нь гол дагаж байршсан байдаг. Энэ тохиолдолд хэн ч уул давж газар авахыг хүсдэггүй. Хүүхдүүдээ сургууль цэцэрлэгт нь хүргэхээс эхлээд мэдээжийн зүйл. Төрөөс бариад байгаа бодлого, иргэдийн хүсэл хоёр зөрчилдөөд байгаа хэрэг.
Газар өмчлөлийн хуулийг Та хугацаагүй болгох ёстой гээд байдаг. Тэгчихээд хашаа барихаар элдэв хүндрэл үүсээд байна гэх юм. Таны шийдэл юу вэ?
Газар өмчлөлийн хуулийн үзэл санааг боловсруулахад нэг хувилбар яригдсан. Тухайн үед төрийн байгууллагат ажиллаж байсан бидний хэдэн залуусын санал юм. Тэр бол Монгол Улсын иргэн төрөхөд түүнд олгох төрсний гэрчилгээтэй хамтаар, газар эзэмших эрхийн бичиг олгодог болох. Ингэвэл би өнөөдөр хуулийн хугацаа дуусна гэж айх зүйлгүйгээр, ямар ч цаг үед өөрийнхөө амьдралд хөрөнгө оруулалт болгоод авах эрхийн бичигтэй хүн болно. Тэрийг нь хуулийн зохицуулалтаараа оруулаад өгчих юм бол хаана гэдгээсээ үл шалтгаалаад тэр эрхийн бичиг бол тухайн хүний үнэт цаас юм. Өөртөө тулгамдсан нэг асуудлыг шийдэхийн тулд танд худалдаж, банканд барьцаанд тавьж болно.
Жишээ нь?
Хашаа барих ёстой гэдэг шаардлага нь байгаль экологийн хувьд сөрөг нөлөө үзүүлнэ. Нэг айлын хашааг барихад 32-ын банз гэдэг хоёр метрийн урттай банз 5-6 м.куб шаардлагатай. Гэтэл энэ хэмжээний банзыг хийхийн тулд 30-35 ширхэг 15 жилээс дээш наслалттай модыг хөрөөдөж байгаа. Дээр нь нэг айлын хашааны банзыг тогтоохын тулд шон барьдаг. Нэг хашааг тогтоохын тулд 25-30 ширхэг шон хэрэглэдэг. Дундаж настай модноос хоёр ширхэг хашааны шон гардаг гэсэн. Ингээд тооцвол дахиад л 15-16 ширхэг ургаа мод хэрэгтэй болох нь. Зөвхөн нэг айлын хашааг барихын тулд 40-45 ургаа модыг хөрөөдөж авна. Айлын хашаа баригдах бүрт багадаа 30 ширхэг ургаа мод хэрэгтэй болжээ гэвэл 15 жилийн хугацаанд газраа өмчилж авсан 577 мянган иргэний газарт хэчнээн ширхэг ургаа мод хэрэглэсэн байна вэ гээд бодоод үз дээ.
Ахуйн талаас нь ярья. Өнөөдөр нийт баригдсан хашаануудын хэдэн хувьд нь айл амьдарч байгаа вэ гээд бодвол лав 100 хувь биш. Дээр хэлсэнчлэн, хуулийнхаа эрхийг эдэлж байгаа боловч тухайн газартаа очоод амьдраад байдаггүй. Ингэхээр арав, хорин айлын хашаан дунд нэг манаач айл суурьшуулах тохиолдол цөөнгүй. Эзэнгүй суурьшлын бүсүүд бий болж байна. Гэтэл энд хулгай дээрэм, гэмт хэрэг гарах том шалтаг болдог. Түүнчлэн, нэгэнтээ иргэнд газар өмчлүүлсэн бол усан хангамж, цахилгаан эрчим хүчээр хангах ёстой.
Төрийн үүрэг?
Тийм. 20 айлтай гудамны хамгийн хойд талд нь нэг айл байлаа гэхэд 19 хоосон хашааг дамжуулаад хамгийн арын айлд цахилгаан хүргэдэг. Гэтэл хэрэглээ маш бага. Энэ нь үргүй хөрөнгө оруулалт, шугамын алдагдал, шугамнаас хулгайгаар цахилгаан хэрэглэх асуудал бий болгодог. Уг нь энэ олон хэрэгтэй, хэрэггүй хөрөнгө оруулалтыг шийдчихвэл төв хэсэгтээ илүү хэрэгтэй зүйлд хөрөнгө оруулах төсвийн асуудал яригдаж байгаа юм. Энэ бол өдөр тутамд, ахуйд таарч байгаа асуудал. Дээр нь, агаарын бохирдолд нэмэр болно. Хашаа байгаа газар айл байна, айл байгаа тохиолдолд өвлийн улиралд гал түлж л таарна. Утааг багасгана гэж яриад байгаа хэрнээ иргэдэд газар өмчлөлийн хуулийн хэрэгжилт бага байна, газар өг гээд байдаг. Хэдийгээр Улаанбаатар хотоос өөр сууринд газар авч болох боловч иргэдийн сонирхол нь аль болох төв суурин газартаа ойр байхыг хүсдэг. Манай улсын томоохон суурингуудад нэг онцлог байдаг нь гол дагаж байршсан байдаг. Энэ тохиолдолд хэн ч уул давж газар авахыг хүсдэггүй. Хүүхдүүдээ сургууль цэцэрлэгт нь хүргэхээс эхлээд мэдээжийн зүйл. Төрөөс бариад байгаа бодлого, иргэдийн хүсэл хоёр зөрчилдөөд байгаа хэрэг.
Газар өмчлөлийн хуулийг Та хугацаагүй болгох ёстой гээд байдаг. Тэгчихээд хашаа барихаар элдэв хүндрэл үүсээд байна гэх юм. Таны шийдэл юу вэ?
Газар өмчлөлийн хуулийн үзэл санааг боловсруулахад нэг хувилбар яригдсан. Тухайн үед төрийн байгууллагат ажиллаж байсан бидний хэдэн залуусын санал юм. Тэр бол Монгол Улсын иргэн төрөхөд түүнд олгох төрсний гэрчилгээтэй хамтаар, газар эзэмших эрхийн бичиг олгодог болох. Ингэвэл би өнөөдөр хуулийн хугацаа дуусна гэж айх зүйлгүйгээр, ямар ч цаг үед өөрийнхөө амьдралд хөрөнгө оруулалт болгоод авах эрхийн бичигтэй хүн болно. Тэрийг нь хуулийн зохицуулалтаараа оруулаад өгчих юм бол хаана гэдгээсээ үл шалтгаалаад тэр эрхийн бичиг бол тухайн хүний үнэт цаас юм. Өөртөө тулгамдсан нэг асуудлыг шийдэхийн тулд танд худалдаж, банканд барьцаанд тавьж болно.
Тэгэхээр иргэдэд, байгаль орчинд үүсээд байгаа асуудлыг шийдье гэвэл магадгүй энэ хувилбарыг цаашид ярих ёстой болов уу. Ингэвэл эзэнгүй олон хашаа алга болно. Өөрийн хөрөнгөө танд шилжүүлж, барьцаалж болно. Газар дээр маань айл буучих болов уу гэж айхгүй, хашааны банзны үнэ хэд бол гэж халаасан дахиа тэмтрэх шаардлагагүй болно.
Ерээд онд гарсан цэнхэр, ягаан тасалбарыг овсгоотой хүмүүс нь худалдаж аваад их хэмжээний хөрөнгийг төвлөрүүлж чадсан. Ийм эрсдэлээс зайлсхийх гарц байж болох уу?
Одоо ч гэсэн Та бид газар өмчлөөд авчихлаа гэхэд мөнгөтэй, эсвэл төсөл хэрэгжүүлж байгаа хүн ч юм уу худалдаад авчих боломжтой. Зарчмын ялгаа байхгүй. Нэг нь хашаа барьсан газар авч байна, нөгөө нь хашаа барих эрхтэй бичиг авч байна. Процессын хувьд одоо байгаагаас ямар ч ялгаагүй. Дээр дурьдсан хүндрэлүүдийг л шийдэх гээд байгаа хэрэг. Ер нь нэг хүн олон газар авсан байлаа ч муу нь юу байхав дээ. Нэг нь газраа эдийн засгийн эргэлтэд оруулж байна, нөгөөх нь газар дээр нь өөрийн бизнесээ хийх гэж байна.
Гэхдээ гадны иргэн их хэмжээний үнэт цаасыг худалдаад авчих вий л гэж?
Хуулиараа зөвхөн Монгол Улсын иргэн л газар өмчлөх эрхтэй. Гадны иргэн авсан ч тэр иргэний нэр дээр хэзээ ч өмчлөх гэрчилгээ очихгүй.
Намайг газартай гэдгийг илчлэх гэрчилгээтэй. Хэзээ нэгэн цагт газар авах болвол бүртгэлжээгүй, хэн нэгний эзэмшилд очоогүй бол хүссэн газраа өнөөх гэрчилгээгээ хэрэглээд газар авах боломжтой гэсэн үг үү?
Одоогийн хуулиар иргэн тухайн сум, орон нутаг, нийслэлийн батлагдсан газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөгөөр олгож болно гэсэн газраас алинд нь ч өргөдөл өгөөд газар өмчилж авах эрхтэй. Ямар ч ялгаа байхгүй. Өргөдлөө барьж очих, гэрчилгээгээ барьж очих гэсэн цаасны л ялгаа байна.
Одоо хэрэгжиж байгаа хуулийн хүрээнд дээр дурьдсан тэр хүндрэлүүдийг яаж арай хялбараар шийдэж болох вэ?
Эхийг нь эцээхгүй, тугалыг нь тураахгүй зарчмыг баримталвал таны газрыг хэн ч очоод харсан "эзэнтэй газар байна" гэдгийг мэдэгдэхүйц болгох ёстой. Тийм болгохыг тухайн газрын албаны мэргэжилтэн танаас шаардах ёстой. Харин хулгайлагдаж болдоггүй, гэхдээ юу юугүй алга болчихгүй, эзэнтэй нь мэдэгдэх шийдлийг хийх хэрэгтэй болж байгаа биз. Иргэдээс гарч байгаа саналыг нь анзаарвал, 10-20 см-ын өндөртэй, бетонон суурь цутгаад байна. Энэ бол яг одоогийн нийгэм, иргэдийн амьдрал ахуйн түвшинтэй харьцуулаад үзвэл зүгээр юм болов уу.
Энэ модноос хямд тусч чадна гэж үү?
Нэгдүгээрт, хямд. Хоёрдугаарт, хулгайлагдахгүй. Гуравдугаарт, ингээд тэмдэглэжүүлчихсэн байхад өөр иргэнд олголоо гэж муудалцах шалтгаан байхгүй.
Ярилцлага өгсөнд баярлалаа. /Ярилцлагыг бүрэн эхээр нь сонсох, үзэх боломжтой/
Тэгэхээр иргэдэд, байгаль орчинд үүсээд байгаа асуудлыг шийдье гэвэл магадгүй энэ хувилбарыг цаашид ярих ёстой болов уу. Ингэвэл эзэнгүй олон хашаа алга болно. Өөрийн хөрөнгөө танд шилжүүлж, барьцаалж болно. Газар дээр маань айл буучих болов уу гэж айхгүй, хашааны банзны үнэ хэд бол гэж халаасан дахиа тэмтрэх шаардлагагүй болно.
Ерээд онд гарсан цэнхэр, ягаан тасалбарыг овсгоотой хүмүүс нь худалдаж аваад их хэмжээний хөрөнгийг төвлөрүүлж чадсан. Ийм эрсдэлээс зайлсхийх гарц байж болох уу?
Одоо ч гэсэн Та бид газар өмчлөөд авчихлаа гэхэд мөнгөтэй, эсвэл төсөл хэрэгжүүлж байгаа хүн ч юм уу худалдаад авчих боломжтой. Зарчмын ялгаа байхгүй. Нэг нь хашаа барьсан газар авч байна, нөгөө нь хашаа барих эрхтэй бичиг авч байна. Процессын хувьд одоо байгаагаас ямар ч ялгаагүй. Дээр дурьдсан хүндрэлүүдийг л шийдэх гээд байгаа хэрэг. Ер нь нэг хүн олон газар авсан байлаа ч муу нь юу байхав дээ. Нэг нь газраа эдийн засгийн эргэлтэд оруулж байна, нөгөөх нь газар дээр нь өөрийн бизнесээ хийх гэж байна.
Гэхдээ гадны иргэн их хэмжээний үнэт цаасыг худалдаад авчих вий л гэж?
Хуулиараа зөвхөн Монгол Улсын иргэн л газар өмчлөх эрхтэй. Гадны иргэн авсан ч тэр иргэний нэр дээр хэзээ ч өмчлөх гэрчилгээ очихгүй.
Намайг газартай гэдгийг илчлэх гэрчилгээтэй. Хэзээ нэгэн цагт газар авах болвол бүртгэлжээгүй, хэн нэгний эзэмшилд очоогүй бол хүссэн газраа өнөөх гэрчилгээгээ хэрэглээд газар авах боломжтой гэсэн үг үү?
Одоогийн хуулиар иргэн тухайн сум, орон нутаг, нийслэлийн батлагдсан газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөгөөр олгож болно гэсэн газраас алинд нь ч өргөдөл өгөөд газар өмчилж авах эрхтэй. Ямар ч ялгаа байхгүй. Өргөдлөө барьж очих, гэрчилгээгээ барьж очих гэсэн цаасны л ялгаа байна.
Одоо хэрэгжиж байгаа хуулийн хүрээнд дээр дурьдсан тэр хүндрэлүүдийг яаж арай хялбараар шийдэж болох вэ?
Эхийг нь эцээхгүй, тугалыг нь тураахгүй зарчмыг баримталвал таны газрыг хэн ч очоод харсан "эзэнтэй газар байна" гэдгийг мэдэгдэхүйц болгох ёстой. Тийм болгохыг тухайн газрын албаны мэргэжилтэн танаас шаардах ёстой. Харин хулгайлагдаж болдоггүй, гэхдээ юу юугүй алга болчихгүй, эзэнтэй нь мэдэгдэх шийдлийг хийх хэрэгтэй болж байгаа биз. Иргэдээс гарч байгаа саналыг нь анзаарвал, 10-20 см-ын өндөртэй, бетонон суурь цутгаад байна. Энэ бол яг одоогийн нийгэм, иргэдийн амьдрал ахуйн түвшинтэй харьцуулаад үзвэл зүгээр юм болов уу.
Энэ модноос хямд тусч чадна гэж үү?
Нэгдүгээрт, хямд. Хоёрдугаарт, хулгайлагдахгүй. Гуравдугаарт, ингээд тэмдэглэжүүлчихсэн байхад өөр иргэнд олголоо гэж муудалцах шалтгаан байхгүй.
Ярилцлага өгсөнд баярлалаа. /Ярилцлагыг бүрэн эхээр нь сонсох, үзэх боломжтой/