УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.
- Ардчилсан нам феодалуудаасаа, ардчилал бирдүүдээсээ салах ёстой гэж та хэлсэн. Энэ томъёоллоо тайлбарлахгүй юу?
-Төр, засаг олигархижлаа гэж хүн бүр л ярьж байна Төр засаг улс орныхоо иргэдийг алагчлалгүй сайн сайхных нь төлөө ажиллах ёстой. Гэтэл Монголд бизнес эрхлэгчид, тэр дундаа уул уурхайг эзэмшигчид улс төрчидтэй хэлхээ холбоотой болсон. Зарим нь улс төрд орж ирээд тэр бүлэглэлүүдийн эрх ашгийн төлөө явдаг. Энэ шүүмжлэлийн учир шалтгаан хаана байна гээд харахаар улс төрийн болон засаглалын эрх мэдэлтай түүгээрээ төрийн байгууллагын албан тушаалтнуудыг зардаг.
Өөрийн хүнийг байршуулж, ханаж цадахаа мэдэхгүй мөнгө хийж байгаа нөхдүүдэд байна. Үндсэндээ мөнгө иддэг гурван төвшин бий болжээ. Анх өмч хувьчлалаар идсэн. Хэнд нь ч гарааны хуримтлал байхгүй байхад социализмын үед байгуулагдсан өмчийг хэн их хулгайлж чадсан нь боломжтой болсон. Дараа нь тэр боломжоороо хаана ашигтай бизнес байна тэр бүгдийг эзлэх гэж оролдох болсон. Ингэхийн тулд тэдэнд нэг юм хэрэгтэй. Тэр нь төрийн эрх мэдэл, албан тушаал.
Тодорхой албан тушаалын тусламжтайгаар хууль ярих, албадаж айлган сүрдүүлэх арга замаар ашиг олох гэж оролдож байснаа сүүлдээ төрийн алба нь зах зээлээс илүү ашигтай байна гэдгийг мэдэрсэн. Зах зээл дээр бизнес хийснээс хамаагүй илүү ашиг олдог гэдгийг мэдээд албан тушаалыг бүхэлд нь худалдах, наймаалцах хэрэгсэл болголоо. Сүүлийн жилүүдэд уул уурхайн их мөнгө дэлбэрлээ. Их ашиг олох юм байна гэдгийг тэд хараад төрийн албыг сүлжээнд оруулж уул уурхайн лицензүүдийг дээрэмдэж, хулгайлж эхэлсэн. Ийм байдлаар маш их эрх мэдэлтэй боллоо.
Эрх мэдэл ихтэй, мөнгөний хэмжээ нь санаанд багтамгүй болж ам.долларын саятнууд төрлөө. Энэ аймшигтай зүйл Монголын ардчиллыг хэмлэж, сорж, мөлжиж байна. Уг нь ардчилал олон хүнд аз жаргал авчрах ёстой хэрэгсэл боловч хуурмаг зүйл болж хувирлаа. Үүнийг өөрчлөх хэрэгтэй. Ингэхийн тулд нийгэмд эрүүл саруул хүчин байх ёстой. Олон нийт энэ хүчин нь АН гэж хараад байгаа. Гэтэл харамсалтай нь миний олигархи гэж хэлээд байгаа бирд царайлсан нөхдийн ааш аяг, арга барилыг АН ынхан хуулаад авчихжээ. Бүр феодал маягаар.
-Тухайлбал?
-Намын орон нутгийн байгууллага, анхан шатны нэгжүүдийг өөрийнхөө мөнгө олдог хэрэгсэл болгон хамаатан саднаараа дүүргэж сонгогч, дэмжигчдээс таслаад авчихсан байна. Надад хэн их мөнгө төлнө, миний хүн хэн байна тэр намын эрх мэдэлд очдог. АН-ын дотоод ардчиллынх нь цус бохирдсон нөхцөлд гартаа байгаа ардчиллыг хамгаалж чадахгүй. Тиймээс ардчилал бирдүүдээс салахын тулд АН феодалуудаасаа салах ёстой гэж хэлээд байна.
- АН-д фөодалууд хэр олон байна?
-Зөндөө зөндөө.
-Хамтарч засгийн эрх барьж байгаа нөхдүүдийг бирд гэж хэлээд байна уу?
-Аль фракциасаа үл шалтгаалаад феодалууд зөндөө байна. Тэр Алтан гадас уу, МоАХ уу гэдэг гол биш АН өөрөө шинэчлэгдэх болсон. Фракци бүлэг болж талцаж хуваагддагаа болих хэрэгтэй. 1990 онд тавьж байсан зорилгуудаа биелүүлээгүй. Дутуу хаясан ажлуудаа гүйцээх сэтгэл зүйн бэлтгэл, хүсэл эрмэлзлэл байна уу, үгүй юу гэдгийг нь асуумаар байна. АН өмнөө тулгарсан асуудлуудыг хуучин аргаараа шийдэж чадахгүй юм байна гэдгээ ойлгож эхэллээ. Тэгэхээр илүү шинэ хүмүүс, санаа бодол, арга барилыг оруулж ирэх цаг болсон. Өөрсдийгөө одоо хүртэл залуу гэж итгэж болохгүй.
-АН-ын одоогийн удирдлагууд хамтарсан Засгийн газар байгуулж ажиллаж байгаад таагүй ханддаг цөөхөн гишүүдийн нэг Та. Энэ санаагаа биеэ үнэлэх гэрээ гэж нэрлээд байна уу?
-АН-ын нэг байр суурь надад төвөгтэй харагдаад байгаа. МАХН-ын суганд нь хавчуулагдаж АН, ардчиллын нэр хүндийг шалан дээр унагаж байгаагаа зогсоох цаг болжээ. Хамтарсан Засгийн газарт АН-ын бүхий л бүлэглэл, фракци багтсан. Фракциараа талцаж нэгийгээ хараар булахаасаа илүүтэй АН Ардчилсан нам шиг байх цаг болчихоод байна.
-1990-нд тавьж байсан зорилгуудаа биелүүлэхийг шаардах боллоо, АН-ынхан зорилгоосоо ухарсан гэдэгтэй Та санал нэгдэх үү?
-Хийсэн юм, ололт байна. Гэхдээ ардчилал гэдэг зүйлийнхээ шалгуураар үзэхээр ардчилсан орон байгуулах анхны зорилго нь байхгүй. Мөнгөтэй болсон уу болсон байшин сав гээд олон зүйл нэмэгдэж байна. Гэхдээ энэ нь хэдхэн хүний эзэмшил байгаа нөхцөлд ардчиллыг эргээд үнэлэх цаг болжээ. Олон улсын байгууллагын үнэлгээг хараад их сонин санагдлаа. Гажуудсан ардчилал гэсэн ангилалд Монгол Улс багтсан байна.
Гаднаас нь харахаар ардчилсан юм шиг харагдах боловч ардчилсан бүх бүтэц нь гажуудчихсан. Ардчилалд бус өөр зүйлд үйлчилдэг гэж үнэлжээ. Уул уурхайн их мөнгө ороод ирвэл авилгажсан муу засаглалын хэв маяг чинь та нарыг гажуудсан ардчиллаас ардчилалгүй хаалттай нийгэмрүү шилжүүлнэ шүү гэдгийг сануулаад байна. Энэ болгоомжлолоос гарахын тулд манай нам яачихсан юм бэ гээд л харж сууна.
-Феодалуудаар дүүрсэн, олигархижсан намыг яаж шинэчлэх вэ. Хэн хийх вэ?
-АН-ын гишүүд шинэчилнэ. АН шинэчлэгдэх ёстой гэж байгаа олон хүн орж ирээд хийнэ. Шинэчлэлийг дэмжигчдэд тулах цэг хэрэгтэй. Тэр тулах цэг нь АН гэж харагдаад байдаг. Гэтэл сүүлийн үед хүмүүс харж чадахаа больж эхэлсэн. МАХН-аас ялгарахгүй учраас энэ АН байгаа юм уу үгүй юу гэж эргэлзэж эхэлж байна. Тэгэхээр би АН энэ чигээрээ алга болчихоосой гэж хүсэхгүй байна. Би АН-ын гишүүн. АН зөв сайн юмны эхлэлийг тавиад явах хэрэгтэй. 1990 онд туг бариад түүчээ болоод явж байсан энэ нам өнөөдөр ч өөрчлөлт шинэчлэлтийн эхлэлийг тавих ёстой гэдэгт итгэж байна.
- АН-ын ҮЗХ-д ротаци явагдана. Үүгээрээ шинэчлэлийг хийж чадах уу?
-Орон нутгийн феодалууд байгаа нөхцөлд хэцүү. Фракци бүлэглэл гэхээсээ илүү хамгийн аймшигтай юм нь тэр. АН дотор шийдвэр гаргадаг эрх мэдэл нь ҮЗХ-д байгаа. ҮЗХ-ноосоо шалтгаалаад намын удирдлагууд оршин тогтнож байгаа. Гэтэл ҮЗХ-г бий болгодог орон нутгийн намууд өөрсдөө худалдаа арилжааны хэрэгсэл болсон. Нэг хүний компани шиг хэнийг хаана байлгахаа шийддэг болсон нөхцөлд энэ өөрчлөлт худлаа. Өөрсдөө ялзарсан, дотоод ардчилалгүй байгаа хүмүүс улс орныг ялзралаас гаргана гэдэг хэцүү.
МАХН бүр аймшигтай байгаа гэдгийг би мэдэж байна. АН-д МАХН-аас илүүтэй өөрсдийгөө шүүмжлэх эрүүл хүчин байгаа, өөрчилье гэсэн хүсэл тэмүүлэл, анх тавьсан зорилгоосоо няцаагүй болохоор өөрчлөлтийг хийж чадна гэж бодож байгаа. АН зөв зүйлийн төлөө нэгдэж сурах ёстой юм байна. Бүлэг, фракциараа хуваагдаад биднийг дэгээдэж унагадаг дайсан бол нийгэмд бугшсан бирдүүд. Тэр бирдүүдийн дийлэнх нь МАХН дотор байгаа. МАХН-ын бирдүүдэд АН феодалууд туслаад байна. Тэгэхээр бид феодалуудаасаа салах ёстой.
-МАХН-ын бирд гэж байтал АН дотор ч бирд олон болж байх шиг?
-Мөдхөн бирд болно. Бирдүүдтэй зэрэгцээд зогсч байгаа бирдүүдийг ард түмэн сонгох уу. Ард түмэн тэдэнд итгэх үү. Тийм учраас л АН үхчих гээд байна шүү дээ. Уг нь АН нийгэмд зөв явах маш их хүч нөөцтэй гэж боддог. Даанч тэр нь тарамдаад дээр нь хорт хавдар шиг феодалууд суучихсан. Тэгээд хамгийн эмгэнэлтэй нь хонжоог нь бирдүүд хожоод байгаад бухимдаад байна.
-АН нийгэм, улс орноо шинэчилнэ гээд байдаг. Дотооддоо ийм олон феодалуудтай болчихоод хөл толгойгоо олохгүй байгаа нам шинэчлэлийг өөрсдөөсөө эхлэх юм биш үү?
-Ний нуугүй хэлэхэд би ийм бодолтой явдаг. 20 жил ярьсан зүйл, одоо зорьж байгаа зорилго гоё сонсогдож байна л даа. Гэхдээ энэ зорилго, тэр ярьсан зүйлүүд, тэр ярьсан зүйлүүд чинь АН-ын өөрийнх нь өөрчлөлтгүйгээр үйл хэрэг бус хоосон зүйл болж хувирах гээд байна. Гудамжинд хүмүүс намаа авч явж чадахгүй байж улс орныг авч явна гэдэг юу юм бэ гэж байна. Бид үүнийг нь МАХН-ын явуулга гэж буцааж болох ч жирийн иргэд ингэж хэлж байгаа тохиолдолд өөрсдийгөө хэн болсон гэдгийг харах цаг болжээ.
Ц.Ургамал
УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.
- Ардчилсан нам феодалуудаасаа, ардчилал бирдүүдээсээ салах ёстой гэж та хэлсэн. Энэ томъёоллоо тайлбарлахгүй юу?
-Төр, засаг олигархижлаа гэж хүн бүр л ярьж байна Төр засаг улс орныхоо иргэдийг алагчлалгүй сайн сайхных нь төлөө ажиллах ёстой. Гэтэл Монголд бизнес эрхлэгчид, тэр дундаа уул уурхайг эзэмшигчид улс төрчидтэй хэлхээ холбоотой болсон. Зарим нь улс төрд орж ирээд тэр бүлэглэлүүдийн эрх ашгийн төлөө явдаг. Энэ шүүмжлэлийн учир шалтгаан хаана байна гээд харахаар улс төрийн болон засаглалын эрх мэдэлтай түүгээрээ төрийн байгууллагын албан тушаалтнуудыг зардаг.
Өөрийн хүнийг байршуулж, ханаж цадахаа мэдэхгүй мөнгө хийж байгаа нөхдүүдэд байна. Үндсэндээ мөнгө иддэг гурван төвшин бий болжээ. Анх өмч хувьчлалаар идсэн. Хэнд нь ч гарааны хуримтлал байхгүй байхад социализмын үед байгуулагдсан өмчийг хэн их хулгайлж чадсан нь боломжтой болсон. Дараа нь тэр боломжоороо хаана ашигтай бизнес байна тэр бүгдийг эзлэх гэж оролдох болсон. Ингэхийн тулд тэдэнд нэг юм хэрэгтэй. Тэр нь төрийн эрх мэдэл, албан тушаал.
Тодорхой албан тушаалын тусламжтайгаар хууль ярих, албадаж айлган сүрдүүлэх арга замаар ашиг олох гэж оролдож байснаа сүүлдээ төрийн алба нь зах зээлээс илүү ашигтай байна гэдгийг мэдэрсэн. Зах зээл дээр бизнес хийснээс хамаагүй илүү ашиг олдог гэдгийг мэдээд албан тушаалыг бүхэлд нь худалдах, наймаалцах хэрэгсэл болголоо. Сүүлийн жилүүдэд уул уурхайн их мөнгө дэлбэрлээ. Их ашиг олох юм байна гэдгийг тэд хараад төрийн албыг сүлжээнд оруулж уул уурхайн лицензүүдийг дээрэмдэж, хулгайлж эхэлсэн. Ийм байдлаар маш их эрх мэдэлтэй боллоо.
Эрх мэдэл ихтэй, мөнгөний хэмжээ нь санаанд багтамгүй болж ам.долларын саятнууд төрлөө. Энэ аймшигтай зүйл Монголын ардчиллыг хэмлэж, сорж, мөлжиж байна. Уг нь ардчилал олон хүнд аз жаргал авчрах ёстой хэрэгсэл боловч хуурмаг зүйл болж хувирлаа. Үүнийг өөрчлөх хэрэгтэй. Ингэхийн тулд нийгэмд эрүүл саруул хүчин байх ёстой. Олон нийт энэ хүчин нь АН гэж хараад байгаа. Гэтэл харамсалтай нь миний олигархи гэж хэлээд байгаа бирд царайлсан нөхдийн ааш аяг, арга барилыг АН ынхан хуулаад авчихжээ. Бүр феодал маягаар.
-Тухайлбал?
-Намын орон нутгийн байгууллага, анхан шатны нэгжүүдийг өөрийнхөө мөнгө олдог хэрэгсэл болгон хамаатан саднаараа дүүргэж сонгогч, дэмжигчдээс таслаад авчихсан байна. Надад хэн их мөнгө төлнө, миний хүн хэн байна тэр намын эрх мэдэлд очдог. АН-ын дотоод ардчиллынх нь цус бохирдсон нөхцөлд гартаа байгаа ардчиллыг хамгаалж чадахгүй. Тиймээс ардчилал бирдүүдээс салахын тулд АН феодалуудаасаа салах ёстой гэж хэлээд байна.
- АН-д фөодалууд хэр олон байна?
-Зөндөө зөндөө.
-Хамтарч засгийн эрх барьж байгаа нөхдүүдийг бирд гэж хэлээд байна уу?
-Аль фракциасаа үл шалтгаалаад феодалууд зөндөө байна. Тэр Алтан гадас уу, МоАХ уу гэдэг гол биш АН өөрөө шинэчлэгдэх болсон. Фракци бүлэг болж талцаж хуваагддагаа болих хэрэгтэй. 1990 онд тавьж байсан зорилгуудаа биелүүлээгүй. Дутуу хаясан ажлуудаа гүйцээх сэтгэл зүйн бэлтгэл, хүсэл эрмэлзлэл байна уу, үгүй юу гэдгийг нь асуумаар байна. АН өмнөө тулгарсан асуудлуудыг хуучин аргаараа шийдэж чадахгүй юм байна гэдгээ ойлгож эхэллээ. Тэгэхээр илүү шинэ хүмүүс, санаа бодол, арга барилыг оруулж ирэх цаг болсон. Өөрсдийгөө одоо хүртэл залуу гэж итгэж болохгүй.
-АН-ын одоогийн удирдлагууд хамтарсан Засгийн газар байгуулж ажиллаж байгаад таагүй ханддаг цөөхөн гишүүдийн нэг Та. Энэ санаагаа биеэ үнэлэх гэрээ гэж нэрлээд байна уу?
-АН-ын нэг байр суурь надад төвөгтэй харагдаад байгаа. МАХН-ын суганд нь хавчуулагдаж АН, ардчиллын нэр хүндийг шалан дээр унагаж байгаагаа зогсоох цаг болжээ. Хамтарсан Засгийн газарт АН-ын бүхий л бүлэглэл, фракци багтсан. Фракциараа талцаж нэгийгээ хараар булахаасаа илүүтэй АН Ардчилсан нам шиг байх цаг болчихоод байна.
-1990-нд тавьж байсан зорилгуудаа биелүүлэхийг шаардах боллоо, АН-ынхан зорилгоосоо ухарсан гэдэгтэй Та санал нэгдэх үү?
-Хийсэн юм, ололт байна. Гэхдээ ардчилал гэдэг зүйлийнхээ шалгуураар үзэхээр ардчилсан орон байгуулах анхны зорилго нь байхгүй. Мөнгөтэй болсон уу болсон байшин сав гээд олон зүйл нэмэгдэж байна. Гэхдээ энэ нь хэдхэн хүний эзэмшил байгаа нөхцөлд ардчиллыг эргээд үнэлэх цаг болжээ. Олон улсын байгууллагын үнэлгээг хараад их сонин санагдлаа. Гажуудсан ардчилал гэсэн ангилалд Монгол Улс багтсан байна.
Гаднаас нь харахаар ардчилсан юм шиг харагдах боловч ардчилсан бүх бүтэц нь гажуудчихсан. Ардчилалд бус өөр зүйлд үйлчилдэг гэж үнэлжээ. Уул уурхайн их мөнгө ороод ирвэл авилгажсан муу засаглалын хэв маяг чинь та нарыг гажуудсан ардчиллаас ардчилалгүй хаалттай нийгэмрүү шилжүүлнэ шүү гэдгийг сануулаад байна. Энэ болгоомжлолоос гарахын тулд манай нам яачихсан юм бэ гээд л харж сууна.
-Феодалуудаар дүүрсэн, олигархижсан намыг яаж шинэчлэх вэ. Хэн хийх вэ?
-АН-ын гишүүд шинэчилнэ. АН шинэчлэгдэх ёстой гэж байгаа олон хүн орж ирээд хийнэ. Шинэчлэлийг дэмжигчдэд тулах цэг хэрэгтэй. Тэр тулах цэг нь АН гэж харагдаад байдаг. Гэтэл сүүлийн үед хүмүүс харж чадахаа больж эхэлсэн. МАХН-аас ялгарахгүй учраас энэ АН байгаа юм уу үгүй юу гэж эргэлзэж эхэлж байна. Тэгэхээр би АН энэ чигээрээ алга болчихоосой гэж хүсэхгүй байна. Би АН-ын гишүүн. АН зөв сайн юмны эхлэлийг тавиад явах хэрэгтэй. 1990 онд туг бариад түүчээ болоод явж байсан энэ нам өнөөдөр ч өөрчлөлт шинэчлэлтийн эхлэлийг тавих ёстой гэдэгт итгэж байна.
- АН-ын ҮЗХ-д ротаци явагдана. Үүгээрээ шинэчлэлийг хийж чадах уу?
-Орон нутгийн феодалууд байгаа нөхцөлд хэцүү. Фракци бүлэглэл гэхээсээ илүү хамгийн аймшигтай юм нь тэр. АН дотор шийдвэр гаргадаг эрх мэдэл нь ҮЗХ-д байгаа. ҮЗХ-ноосоо шалтгаалаад намын удирдлагууд оршин тогтнож байгаа. Гэтэл ҮЗХ-г бий болгодог орон нутгийн намууд өөрсдөө худалдаа арилжааны хэрэгсэл болсон. Нэг хүний компани шиг хэнийг хаана байлгахаа шийддэг болсон нөхцөлд энэ өөрчлөлт худлаа. Өөрсдөө ялзарсан, дотоод ардчилалгүй байгаа хүмүүс улс орныг ялзралаас гаргана гэдэг хэцүү.
МАХН бүр аймшигтай байгаа гэдгийг би мэдэж байна. АН-д МАХН-аас илүүтэй өөрсдийгөө шүүмжлэх эрүүл хүчин байгаа, өөрчилье гэсэн хүсэл тэмүүлэл, анх тавьсан зорилгоосоо няцаагүй болохоор өөрчлөлтийг хийж чадна гэж бодож байгаа. АН зөв зүйлийн төлөө нэгдэж сурах ёстой юм байна. Бүлэг, фракциараа хуваагдаад биднийг дэгээдэж унагадаг дайсан бол нийгэмд бугшсан бирдүүд. Тэр бирдүүдийн дийлэнх нь МАХН дотор байгаа. МАХН-ын бирдүүдэд АН феодалууд туслаад байна. Тэгэхээр бид феодалуудаасаа салах ёстой.
-МАХН-ын бирд гэж байтал АН дотор ч бирд олон болж байх шиг?
-Мөдхөн бирд болно. Бирдүүдтэй зэрэгцээд зогсч байгаа бирдүүдийг ард түмэн сонгох уу. Ард түмэн тэдэнд итгэх үү. Тийм учраас л АН үхчих гээд байна шүү дээ. Уг нь АН нийгэмд зөв явах маш их хүч нөөцтэй гэж боддог. Даанч тэр нь тарамдаад дээр нь хорт хавдар шиг феодалууд суучихсан. Тэгээд хамгийн эмгэнэлтэй нь хонжоог нь бирдүүд хожоод байгаад бухимдаад байна.
-АН нийгэм, улс орноо шинэчилнэ гээд байдаг. Дотооддоо ийм олон феодалуудтай болчихоод хөл толгойгоо олохгүй байгаа нам шинэчлэлийг өөрсдөөсөө эхлэх юм биш үү?
-Ний нуугүй хэлэхэд би ийм бодолтой явдаг. 20 жил ярьсан зүйл, одоо зорьж байгаа зорилго гоё сонсогдож байна л даа. Гэхдээ энэ зорилго, тэр ярьсан зүйлүүд, тэр ярьсан зүйлүүд чинь АН-ын өөрийнх нь өөрчлөлтгүйгээр үйл хэрэг бус хоосон зүйл болж хувирах гээд байна. Гудамжинд хүмүүс намаа авч явж чадахгүй байж улс орныг авч явна гэдэг юу юм бэ гэж байна. Бид үүнийг нь МАХН-ын явуулга гэж буцааж болох ч жирийн иргэд ингэж хэлж байгаа тохиолдолд өөрсдийгөө хэн болсон гэдгийг харах цаг болжээ.
Ц.Ургамал